EAM-124/636 rR 221

Проектот „Етнолошки атлас на СФРЈ“

Проектот „Етнолошки атлас на Социјалистичка Федеративна Република Југославија“ е очевидно најважниот и најголемиот етнолошки проект во историјата на етнолошката дисциплина во периодот на социјализмот во југословенската федерација. Следствено на тоа, може слободно да се рече дека проектите за етнографскиот атлас во секоја од социјалистичките републики на Југославија, исто така, претставувале најзначајните и најсуштинските активности на етнолозите во тој период. Соочувањето со сè позабрзаните промени во секојдневното живеење во традиционалната култура на просторите на Југославија, забрзаната модернизација, електрификација и индустријализација, процесите на глобализација и речиси коренитите трансформации на културата биле, најверојатно, круцијалниот поттик на југословенските етнолози да започнат да бараат форми за систематско следење, бележење, обработување и картографирање на различни културни појави. Разбирањето на ургентноста за следење и бележење на етнолошките појави на систематски начин проф. Братимир Братаниќ го искажувал на повеќе наврати на различни академски настани. Тој сметал дека за успешно реализирање на научните зафати на етнологијата „неопходно се потребни три основни услови: обилен и детален етнографски материјал, бидејќи никогаш однапред не може да се знае дали некој, на прв поглед безначаен податок ќе има културноисториска вредност, потоа широка временска и просторна основа, бидејќи во тие рамки се случуваат и се реализираат културните случувања, и, најпосле, лесен пристап на излагање на собраниот материјал, а кој би овозможил и постојана контрола на таквото изнесување“ (Petrović 1980: 11). Следејќи ги европските трендови, кои станале сè поизразени во периодот на двете светски војни, врз истражувањето и визуализирањето на народната култура во атласи, на југословенските простори, детерминирачки влијанија, освен од централноевропските земји, имало и од СССР (Брук 1973: 3–18). Познавачите на развојот на етнографското картографирање на југословенските простори, главно, го поврзуваат со развојот на теориско-методолошките концепти во општествените дисциплини, со еволутивниот пристап и особено со културно-историскиот дифузионистички пристап. Во Европа, кон крајот на 50-тите години на ХХ век се објавени првите етнографски атласи (Брук, Токарев 1968: 149–152). Така, во 1957 година бил објавен првиот дел од Етнолошкиот атлас на Шведска, што вклучувал и делови на Финска, а првобитно бил замислен како заеднички атлас на северните скандинавски земји: Данска, Шведска, Норвешка и Финска. На конференција во Линц во 1958 година било договорено да се пристапи кон изработка и издавање на заеднички атлас на земјите на Централна и Југоисточна Европа: Австрија, Чехословачка, Југославија, Германија, Швајцарија и Италија. Словенските земји имале, исто така, иницијатива на Славистичкиот конгрес одржан во Москва во 1958 година да направат заеднички атлас (Petrović 1980: 118). Кон средината на 1957 година било основано Етнолошкото друштво на Југославија, кое ја иницирало идејата за формирање на Комисија за Етнолошки атлас на Југославија. За претседател на Комисијата бил избран д-р Братимир Братаниќ од Загреб, а за членови биле избрани д-р Борис Орел од Љубљана, Рајко Николиќ од Нови Сад и д-р Бранислав Русиќ од Скопје. Комисијата одлучила Центарот за подготвување на Атласот да биде во Етнолошкиот завод на Филозофскиот факултет во Загреб. Советот за научни истражувања на Југославија бил финансиер на овој голем проект, кому подоцна сразмерно му се придружиле и републичките фондови (Русиќ 1961; Ристески 1997: 41). Уште во 1958 година кај неколкумина истакнати членови на Етнолошкото друштво на Југославија се родила идејата за изработување Етнолошки атлас зашто, како што пишува Б. Русиќ подоцна: „сите заедно знаеја дека Југославија претставува и по своето место во Југоисточна Европа и по својот народносен состав една од најпривлечните земји за етнолошки истражувања и, покрај друго, за издавање такви карти на кои ќе бидат со разни знаци означени помалку или повеќе народни појави и предмети, со кои на најуочлив начин ќе се видат еднаквостите или разликите на цело подрачје од Словенечка до Македонија како кај Јужните Словени така и кај несловенските народи, па и кај нивните соседи, и после тие знаци ќе им послужат на етнолозите за продлабочување поедини прашања и изведувања научни заклучоци“ (Русиќ 1966). Веќе во 1960 г. се започнало со работа. Тогаш започнал пилот-проектот за собирање и обработка на етнографска граѓа за пет избрани теми од околу 1600 локалитети од подрачјето на поранешна Југославија. Така биле изработени повеќе пробни прашалници и пробни аналитички карти (на пр. Обредни обиколки со маски – сурати, годишни огнови, облици на јарем, вршидба и орудија за млатење слама, селски собор и сл.; Đaković 2006: 67; Ристески 1997: 42). Б. Русиќ бил составувач на одреден број од овие прашалници за поединечни етнолошки проблеми. Речиси сите прашалници се однесуваат на предмети и појави од народната култура: 1. Фурна за печење леб надвор од куќа; 2. Снабдување со вода; 3. Ограда; 4. Огниште; 5. Вршник; 6. Печки и греење; 7. Добивање на оган; 8. Карактеристична поделба на покуќнината во главните простории; 9. Маса – софра; 10. Легла во куќата и времените станови; 11. Крошна – лулка; 12. Ковчег – касела; 13. Потпирачки, клучалки, катанци; 14. Дибеци (ножен и рачен аван); 15. Садови за пиење вода; 16. Садови и места за држење на водата; 17. Садови за молзење и чување на млекото; 18. Називи и време на оброците во различни делови од денот (Ристески 1997: 96). Во 1963 година во СР Македонија веќе се работело врз пополнување на првите два прашалника: Прашалникот бр. 1 и Прашалникот бр. 2. Според известувањата на Б. Русиќ, најмногу собрани теренски материјали и пополнети прашалници имало од Прилепско и Битолско Поле, Мариово, Железник и Преспа. Одредени резултати имало од селата околу Охрид, Македонски Брод, Кратово и Гевгелија, а малку во Долни Полог, околу Мавровското Езеро, во Река, во близина на градовите Струмица, Делчево, Радовиш, Штип, Пробиштип, Кратово, Крива Паланка и Кавадарци. Во другите делови од СРМ не било дотогаш сработено ништо. Со оглед на околностите и состојбата со стручните кадри од сферата на етнологијата во Југославија, принципот на теренска работа бил замислен да функционира низ мрежа на локални просветни дејци, учители што најдобро ги познаваат мештаните и што ќе можат да ги пополнуваат прашалниците. Русиќ спомнува дека до локалните учители биле дадени препораки од Републичкиот совет за просвета или преку општинските совети за школство за вклучување во работата на Етнолошкиот атлас како „значаен долг спрема својот народ и науката за него, за етнологијата“ (Русиќ 1966). Така, за релативно краток период, во целата СФР Југославија била воспоставена широка мрежа од доброволни соработници, која многу наскоро прераснала во „Работна заедница за Етнолошки атлас“ со околу 1100 соработници, која од 1962 година востановила и свое списание „Глас на Работната заедница за Етнолошки атлас“ (Glas Radne zajednice za Etnološki atlas), што излегувало од печат во периодот од 1962 до 1965 година во 6 броја (Русић 1966). Во текстот „Што се работи врз Етнолошкиот атлас во Македонија“ објавен на 11.3.1966 г. во весникот Нова Македонија, Б. Русиќ како примери за углед на такви теренски соработници ги спомнува Живко Петровски од Конче, Душан Врчакоски од поречка Белица, Аница Петрушева од селото Костурино, Струмичко, Никола Аговски од с. Двориште, Беровско, земјоделците Ѓорѓи Танов од Ума кај Гевгелија и Бранко Јовески од Самоков во Порече и здравствениот работник од Лешок Петре Јовановски (Русиќ 1966). По две години работа врз проучување на пробните прашалници, како успешни, со добри резултати се одбележани истражувањата во Хрватска, Војводина и Македонија. Користејќи ги резултатите од пробните прашалници, Комисијата во Центарот за етнолошка картографија изработила 8 карти за: облиците на дрвениот јарем, начинот на врзување на јаремот за грделот, вршидба – типологизација, средства за млатење жито и други плодови, годишни огнови (време на нивно палење и називи) и обреди со маски (Domaćinović 1970: 251). За развојот на картографскиот пристап во методологијата на етнолошките истражувања во Југославија, Бранко Ѓаковиќ го смета како пресудно влијанието на полскиот славист и етнограф К. Мошињски во триесеттите години на ХХ век врз бардот на хрватската, југословенската и балканската етнологија М. Гаваци, кој, уште во тој период, започнал да собира податоци за изработка на малечки квестионари – прашалници за теренски истражувања (Đaković 2006: 66). Несомнено е дека Гаваци уште тогаш се соочил со потребата од интензивирање, но најважно од сè, од сообразување на еден систематски пристап кон следењето, бележењето, утврдувањето на промените во културата во простор и време, што би овозможил валидна компаративност на собраните материјали и создавање на ареална етнографија. Оттука идејата за изготвување на релативно стандардизирани форми на прашалници – потсетници за теренска работа се сметала за важен чекор кон реализирање на современи етнолошки истражувања. Единствениот близок соработник на М. Гаваци во еден подолг временски период, проф. Братимир Братаниќ, се профилирал како еден од најзначајните заговорници на етнолошката картографија не само во тогашна Југославија туку и на меѓународно ниво (Đaković 2006: 66). Дејноста на проф. Б. Братаниќ била тесно поврзана со тогашните текови во етнологијата на европските земји и иницијативите за создавање етнолошки атласи. Тој уште во 1953 година, во Белгија, учествувал на Заседанието на Меѓународната комисија за народно творештво и традиција, на кое, во таа прилика, била основана Постојана меѓународна комисија за етнолошки атласи. На Меѓународниот конгрес за антропологија и етнологија одржан во Москва во 1964 година, колегите дале многу позитивни и високи оценки за изработените карти. „Оттогаш тој мал пробен Етнолошки атлас стана кај многу народи во Европа пример за углед во работата. Затоа еден одбор од стручњаци предложи Југославија да стане средиште за изработување европски етнолошки атлас и во 1966 година во неа да се одржи Меѓународна конференција за таков атлас“ (Русиќ 1966). На состанокот на Постојаната комисија за атласи и Комисијата за Етнолошки атлас на Југославија одржан во 1966 година во Загреб, на кој присуствувале 36 претставници од 22 земји, било одлучено да се интензивираат активностите врз етнолошките атласи согласно со резолуцијата донесена претходно, со која се поттикнувала заедничката соработка на истражувачите од сите земји, интензивирање на контактите помеѓу нив, редовна размена на информации и редовни состаноци на претставниците на националните комисии (Русиќ 1966). Целите на овој состанок биле да се дефинира што е можно попрецизно изработката на регионалните и националните етнолошки атласи, а тоа да ја олесни работата врз единствениот Европски атлас. Работата врз етнолошките атласи на народите на Европа во овој период покажува уште една тенденција во развитокот на дисциплините, а тоа е јасното фокусирање врз проучување и следење на народната култура на европскиот континент, а не само на популациите надвор од Европа, најчесто нарекувани „примитивни“ (Petrović 1980: 118). Целта на Комисијата била: „координација на работата при составувањето на националните атласи, изработка на општи прашалници со избор на одредени теми од материјалната и од духовната култура, објавување теориски студии“ (Petrović 1980: 116) и создавање единствена етнолошка карта на Југославија, каде што со различни знаци и симболи би биле означени одредени народни, односно етнолошки појави и нивните специфичности, со што можноста за нивно компарирање од Словенија до Македонија би биле поголеми (Русиќ 1966; Ристески 1997: 41–42). Во текстот посветен на работата на проф. Братаниќ и неговата поврзаност со Европскиот етнолошки атлас, проф. Ѓурѓица Петровиќ истакнува дека тој веќе бил доста навлезен во проблематиката на етнолошкото картографирање уште во времето кога работел на својата докторска дисертација за орачките направи, а подоцна веќе имал изработено цел систем за симболичко обележување на различни типови и видови етнолошки предмети, појави и феномени. На Конференцијата Б. Братаниќ ги изложил скиците на своите замисли, кои подоцна биле прифатени и предложени како појдовна основа на картографската работа на етнографскиот атлас, а така започнало и неговото официјално ангажирање во работата на оваа Комисија (Petrović 1980: 116). Идејата на Братаниќ била најпрво „етнолошкиот атлас да се користи како инструмент“ во етнолошките истражувања, кој во основа ги отвора проблемите и истражувачките прашања, а не дава готови одговори. При реализацијата на етнолошките атласи, Братаниќ заговарал: „квалитативно доволно етнолошки материјал, материјал што е погоден за компарација во пошироките простори, материјал што е организирано, систематски и координирано собран, врз основа на стручно утврдени и избрани видови теми и прашања и соодветно избран број на пунктови за истражување“ (Petrović 1980: 117). Во исто време, како универзитетски професор, Б. Братаниќ се залагал своите студенти, идни етнолози, да ги едуцира и оспособи за примена на картографската техника во научни цели со цел картографски да се следат „културните појави распоредени на различен и значаен начин во просторот, што дава големи можности за интерпретација (во прв ред историска), која во целост ќе може да го покаже сегашниот или поранешниот опстанок на културните или етничките групи (...), а интерпретацијата на меѓусебните односи на таквите групации ќе овозможи откривање на латентната динамика, која е вклучена во секоја картографска слика, колку и да се чини дека на прв поглед е статична“ (Bratanić 1959: 11; Đaković 2006: 67). Од 1963 година, Комисијата започнала да ја организира главната работа, така што биле подготвени 4 збирки со 157 тематски цели изразени во огромен број прашања и потпрашања со уводни забелешки и напомени, приспособени за секоја од републиките. Првиот прашалник, изготвен во 1963 г., се состои од 41 тема од материјалната култура (од полјоделство и орудија за орање до ѕидови и внатрешно уредување на домот, од поширокиот контекст на народното градителство). Вториот прашалник бил изготвен во 1965 г. и опфаќал 38 теми (од печки за леб надвор од куќата до машки и женски згорни делови од народната носија). Третиот прашалник, изработен во 1966 г., опфаќал 119 теми (од женски и машки скутини и појаси до несекојдневни начини на склучување договори). Четвртиот, пак, прашалник бил завршен во 1967 г. со 157 теми (започнувајќи со обичаите околу свадба до прашања за старите мерки) (Русиќ 1961; Đaković 2003: 504). Територијата на Југославија била поделена на 105 поголеми, основни квадрати, а секој од нив бил поделен на уште четири помали, дополнителни квадрати. Во секој од поголемите основни квадрати, на приближно еднакво растојание биле избрани по четири населби, а во секој дополнителен квадрат уште по една населба. Така била воспоставена основната и дополнителната мрежа со населби. Бидејќи некои од квадратите на граничните подрачја на државата биле помали, и бројот на избраните населби бил помал. Истото важело и за планинските предели. Сепак, изборот на точките бил таков и толкав подеднакво да ги опфати и претстави и „Југословените“ и малцинствата (Русић 1966). Територијата на СР Македонија била поделена на 25 квадрати со 160 намерно избрани населби на основната и уште 320 села на дополнителната мрежа (Ристески 1997: 42). Во теренската работа, како и во реализацијата на активностите околу Етнолошкиот атлас, до 1961 година биле вклучени и три институции од Македонија: Етнолошкиот музеј во Скопје и народните музеи во Охрид и Титов Велес (Русиќ 1961). Во следните години најмногу материјали се собрани од Прилепско-битолското Поле, Мариово, Железник и Преспа. Била завршена теренската работа и во повеќе села околу Охрид, Македонски Брод, Кратово и Гевгелија, а помалку во пределите Долни Полог, Мавровско, околу Струмица, Делчево, Радовиш, Штип, Пробиштип (Русиќ 1967; Ристески 1997: 43). Уште на востановувачите на Етнолошкиот атлас им било јасно дека проектот што го реализираат е „навистина огромен, комплициран, скап и ги преминува можностите на една генерација“ (Bratanić 1959: 14). Тогашните општествени околности во Македонија, особено по затворањето на студиите по етнологија во учебната 1952/53 година, а подоцна и по смртта на Бранислав Русиќ во август 1971 г., се рефлектирале врз темпото, квалитетот и карактерот на работата на Етнолошкиот атлас. Сепак, дел од институциите што тогаш постоеле и дејствувале во сферата на етнологијата, како Етнолошкиот музеј и Институтот за фолклор „Марко Цепенков“, давале одредена кадровска, институционална и финансиска поддршка за реализација на овој проект. И покрај тоа што во текот на истражувањата не успеавме да дојдеме до соодветни пишани документи и податоци за судбината на работата врз Етнолошкиот атлас во Македоноја по смртта на Б. Русиќ, сепак, од разговори со колеги од музејските институции дознаваме дека професорот Милош Константинов ја презел одговорноста за организирање на работата, особено за теренската работа. Во периодот од 1970 до средината на 1980-тите години, неколкумина етнолози биле вклучени во теренската работа на Етнолошкиот атлас, како: д-р Душко Хр. Константинов, Аница Петрушева, Ангелина Крстева, но и повеќемина запишувачи од терен, како: Марионка Стефанова, Милан Ристески, Борис Павловски, Тодор Митревски, Гоце Инадески, Мирко Кожинковски, Јован Кожинковски, Марија Атанасоска, Тронда Пејовиќ и др. Според усни информации на колегата Боре Неделковски, етнолог во Музејот на Република Северна Македонија, дознаваме дека, од периодот кога со активностите врз Етнолошкиот атлас работел проф. Милош Константинов, во музејската документација се чуваат одреден број пополнети прашалници. Претпоставувам дека тие не се официјално заведени и предадени во Центарот за Етнолошки атлас во Загреб, најверојатно поради тоа што кон крајот на 1980-тите години работата врз Атласот веќе била запоставена. Сепак, останува да се види за каков материјал станува збор, и во идните фази и тој да биде обработен и објавен. Како резултат на долгогодишното систематско теренско следење и запишување, од СР Македонија, во периодот од 1960 година до крајот на 1980-тите години, се пополнети околу 320 прашалника од исто толку населби, што претставува еден од најопсежните и најдеталните етнографски архиви за нашата земја.

Етнографски извори за Македонија Етнолошки атлас на СФР Југославија. Етнолошки атлас на СР Македонија

Прашање бр. 124. Раѓање, доење, прв заб

Прашањето бр. 124. Раѓање, доење, прв заб од Праѓалникот бр. IV е обработено низ 16 дополнителни истражувачки прашања, од кои најголемиот број дополнителни прашања, четиринаесет на број, се посветени на терминологијата, просторот, обредноста и телесните техники на жената при породувањето. Тука, исто така, се опфатени темите со сечењето на папочната врвца, обредите поврзани со овој чин, потоа за верувањата доколку детето се роди со кошулка и за свеченостите што се организирале при раѓање на дете. Две прашања од овој корпус се посветени на архаичниот обред, во литературата, а понекаде и на терен, познат под терминот машки бабини, машко бабување. Две дополнителни прашања се посветени на доењето, времетраењето и обичаите поврзани со тоа. Едно дополнително прашање е посветено на првиот паднат млечен заб. Објавени се оригиналните и транскрибираните прашалници од 219 места во Македонија запишани во периодот од 1970 до 1985 година (мапа бр. 1). Првото прашање: „Како се вика жената во породување (леунка, леуса, родилка, породиља, збабница, бабињара или?)?“ се однесува на утврдување на локалниот назив и евентуалните терминолошки импликации што произлегуваат од него. Интересно е дека врз основа на запишаните материјали, внесени во просторна мапа според местото на нивното запишување, стануваат забележителни карактеристиките на употреба и распространетост, главно, на два термина. Најчесто употребуван термин за жената во породување, до четириесеттиот ден е зборот леунка. Терминот потекнува од грчкиот збор λέχουσα што значи ‘родилка’ (Chantraine 1974: 634–635, s.v. λέχεται), а произлегува од зборот λεχώ, όος, contr. οῦς, ἡ, (λέχος) – жена која штотуку родила (Liddell, Scott, 888, s.v. λεχώ), а втор по застапеноста во употребата е зборот родилка, породилка, што, пак, потекнува од глаголот *roditi I, со значење ‘раѓа, се породува, донесува нов живот’ (Derksen 2008: 437, s.v. *roditi I) во сите словенски јазици. Врз основа на собраните и запишаните теренски материјали и со помош на денешната технологија, поместуваме една работна варијанта на интерактивна мапа на која е означена распространетоста и употребата на термините поврзани со жената во породување. Тоа што беше сон за творците и реализаторите на Eтнолошкиот атлас, а за што во тоа време беа потребни огромни ресурси и многу напори, денес може да се реализира на многу побрз и полесен начин. Сепак, основата на мапите е макотрпно и долгогодишно собираниот теренски материјал, што всушност е најскапоценото нешто што нам ни го оставиле (мапа бр. 2. Распространетост и употреба на термини за жената во породување). Запишаниот собран теренски материјал нуди огромни потенцијали и свои ограничувања. Идните генерации допрва ќе се насладуваат на големото богатство. Некогаш, запишаните материјали може ќе бидат само поттик на идните генерации да започнат слично истражување, другпат овие материјали ќе бидат основа за проверка и проценка на нашите индивидуални истражувања, третпат, поради квантитетот на истражуваниот материјал, тие ќе послужат дури и за одредени квантитативни проценки на карактеристиките на народната култура, за процесите во неа и за трансформациите што се случуваат низ времето. Со цел да се визуализираат резултатите од истражувањето на дистрибуцијата на термините поврзани со жената во породување, изработивме уште еден модел на квантитативно презентирање на термините: леунка и родилка, породилка, од што јасно може да се види дека употребата на терминот леунка со сите изведенки и дијалектни варијанти била многу помасовна отколку на терминот родилка, породилка (табела 1. Термини за жената во породување).

Второто дополнително истражувачко прашање: „Каде раѓа: дома (во која просторија?), во пондила (аур) или во некое друго одвоено место (подалеку од куќата, во друга куќа; зошто тоа?)?“ се однесува на едно исклучително широко и релевантно поле на разбирање на културната топографија и семиотика на просторот во широк контекст. Многумина од истражувачите што досега пишувале за симболичките карактеристики на просторот каде што се раѓа, во просторот означен како сфера на природното, наспроти културното, како простор на животинското, примордијалното, наспроти човечкото, култивираното, ќе најдат огромен број податоци што ќе бидат или потврда на нивните досегашни истражувања или поттик за проверки и надградувања на истражувањата. Третото дополнително истражувачко прашање: „Треба ли и дома да биде одвоена од домашните (од кои?), со што (на пример со засебен чаршаф – име?) и зошто? Мора ли да се замрачат прозорците (зошто?)? Кој до раѓањето и по него може да ѝ пријде? Колку дни останува така одвоена со детето?“ се надоврзува тематски на претходното прашање. Големиот број одговори, од кои некои иако во многу рудиментарна форма, укажуваат на еден широк митски концепт за препознавање на светиот и профаниот простор, на светите и профаните карактеристики на сè што се наоѓа во него. Врз основа на анализата на овој концепт, може да се разберат и многу детали поврзани со однесувањето на поединците и на семејството во текот на породувањето на жената, како и со преземањето низа обредно-магиски дејствија со цел да се обезбедат родилката и детето, нивното здравје и иднина, што во основа е инкорпорирано во одговорите на третото дополнително истражувачко прашање: „Дали родилката се облекува нарочно (како?), особено дали става нешто да се заштити од урок (што)?“ Четвртото дополнително прашање: „Како жената раѓа: лежејќи (на постела, слама, на гола земја или?), клечејќи (на што или чучејќи), стоејќи (држејќи се за јаже, за некаков клин или за бабицата?), седејќи (на што?) или?“ се однесува на техниките на телото во текот на едно од најзначајните и природни и општествени случувања, раѓањето. Напишани се огромен број студии посветени на проучувањето на човекот и на неговото тело, при што, освен на биолошкиот аспект, особено во истражувањата во општествените науки, посебен акцент се става на анализирањето на човечкото тело како базичен културен код или како систем од симболи, кои, во зависност од културната и општествената традиција, различно можат да се толкуваат и да се анализираат. Тука ќе наведеме само некои од истражувањата што во доменот на проучувањето на човечкото тело како медиум на симболичка и културна комуникација оставиле позначајни траги. Францускиот социолог Марсел Мос (Marsell Mause), уште во 1936 година, во својот есеј посветен на техниките на телото, одлучно го застапува ставот дека едноставно не постои природно однесување кај човекот (Mos 1998: 361–391), туку неговото севкупно однесување и живеење го носи отпечатокот на културата и на општеството како резултат на доблеста на човекот логички да размислува и да учи. Во таа смисла, Мери Даглас (Mary Douglas) јасно ги издвојува категориите „биолошко тело“ и „општествено или симболичко тело“, при што, обидувајќи се да ги допрецизира ставовите на М. Мос, смета дека Мос погрешно ги поставил односите помеѓу природата и културата, заклучувајќи дека недвосмислено станува збор за „природна тенденција“ што „настанала како одговор на некоја перципирана општествена ситуација, а таа, пак, секогаш мора да биде ’облечена‘ во својата локална историја и култура. Според тоа, природниот израз е културно детерминиран“ (Daglas 1994: 102–103; Гарнизов 1995: 4). Во погоре спомнатиот теоретски контекст треба да се толкува и народното сфаќање дека раѓањето е една од „најприродните појави“. Тоа може да се забележи доколку се проанализираат некои од обредните сегменти поврзани со породувањето. Што и да се направи, какви обреди и да се преземат, едно е јасно – дека при породувањето жената стои на работ помеѓу животот и смртта и дека нејзините блиски, притоа, многу малку можат да сторат за да ѝ помогнат нејзе или на бебето. Жената кога раѓа, со едната нога во гробот стои – е факт за којшто не е потребно многу да се елаборира. Аналогно на таквото сфаќање за раѓањето како чин што е превосходно во надлежност на природата, заедницата го „сместила“ во просторот што ја конотира природноста – помеѓу животните. Овој митско-обреден код тука можеби треба да се поврзе со логиката на народната мисла што посакува природноста и леснотијата при породувањето кај животните магиски да ги поврзе со оние кај жената. Во основа, во овој контекст треба да се сфатат и „употребата“ на техниките на телото на жената при породувањето, кои исто така се поврзуваат со природниот чин на породувањето. Жените се породувале во клечечка положба, држејќи се со рацете на ѕидот, на некоја скала или греда за што сега, откако се објавени теренските материјали, постои огромна потврда. Корпусот од шестото, седмото и осмото дополнително прашање се однесува на постапките, обредите и верувањата поврзани со папокот и сечењето на папочната врвца. Папокот е центарот на човечкиот микрокосмос. Сечењето на папочната врвца се поврзува со создавањето на нов човечки ентитет, кој допрва треба да го започне процесот на енкултурација. Сметајќи ја за особено значајна, есенцијална, мајката на новороденчето ја зема папочната врвца веднаш по испаѓањето и ја чува на скришни и тајни места. Секој вид злоупотреба на папочната врвца од страна на човекот може да биде фатална за него (Ристески 2005: 234). Деветтото дополнително прашање е посветено на верувањата и народните претстави за родено дете со постелка (кошулка) и импликациите што произлегуваат од тоа. Собраните теренски материјали донесуваат интересни податоци во контекст на двојната симболика и значењата што произлегуваат од раѓањето на новороденчето со постелката, како и за мерките што се преземаат потоа. Значителен дел од теренските материјали укажуваат на широко распространетото верување и обредната употреба на кошулката во заштита од куршум во подоцнежните фази од животот. Исто така, раѓањето на детето со кошулка се доведува, некогаш директно, другпат индиректно, со идеите за негово митско потекло и божествена моќ како змев. Десеттото дополнително прашање е посветено на свеченостите по раѓањето, доаѓањето на гости, дарување на детето. Одговорите на ова прашање, исто така, изобилуваат со локални термини поврзани со називот на прославата и карактерот на посетата на родилката и новороденчето. Единаесеттото, дванаесеттото и тринаесеттото прашање се посветени на евентуалните обичаи и обреди и нивните локални називи кога мажот учествува во обредите при породување. Станува збор за обредноста позната кај некои народи во регионот под терминот машки бабини, машка леунка. Генерално, на територијата на Македонија, според запишаните теренски информации, не е засведочена ваква појава, иако, во неколку случаи, се опишани одредени рудиментарни форми на обичај што може да навестува постоење на ваков архаичен обред. Сепак, од објавените материјали не може да се заклучи за засведочување на овој обичај кај Македонците, но може да послужат како основа за натамошни истражувања. Четиринаесеттото и петнаесеттото прашање се посветени на доењето. Низ серија дополнителни потпрашања се уврдуваат обредните постапки при првото задојување; улогата, називите на другата жена што се зема да го задои детето; околу воспоставувањето на сроднички односи „по млеко“ и сл. Од понудените одговори може да се забележи појава на пролонгирано доење на децата и по неколку години по нивното раѓање, главно поради широкораспространетото верување дека доењето дете ги штити жените од повторна бременост. Исто така, има интересни теренски податоци за тоа дали доењето се смета(ло) за јавна или за приватна работа, како и доста податоци за локални термини што се користеле за именување на децата што продолжено се дојат. Забележани се интересни локални термини за жената што прва го задојува детето, како и за општествените врски што со чинот на задојување се воспоставуваат помеѓу детето и доилката, помеѓу детето и децата на доилката, како и за општествените односи помеѓу семејствата. Во најголем број случаи податоците потврдуваат дека станува збор за етаблирање на една од најзначајните сроднички врски „по млеко“, а многу интересни варијанти на социјална градација на сродничките односи се забележува во односите помеѓу детето и доилката, двете родилки и нивните семејства. Шеснаесеттото последно дополнително прашање се однесува на паѓањето или вадењето на првиот млечен заб и обредните постапки поврзани со него. Засведочени се широкораспространетите обичаи првото запче да се фрли на покривот од куќата или преку покривот од куќата изговарајќи „На ти коскен, дај ми златен“ или „На ти врано ковчен, дај ми златен“, а во некои случаи, пак, се давал во лепче на домашното куче со цел новиот заб да биде цврст и здрав како забите на кучето.