EAM-125/636, Pr. 221

Проектот „Етнолошки атлас на СФРЈ“

Проектот „Етнолошки атлас на Социјалистичка Федеративна Република Југославија“ е очевидно најважниот и најголемиот етнолошки проект во историјата на етнолошката дисциплина во периодот на социјализмот во југословенската федерација. Следствено на тоа, може слободно да се рече дека проектите за етнографскиот атлас во секоја од социјалистичките републики на Југославија, исто така, претставувале најзначајните и најсуштинските активности на етнолозите во тој период. Соочувањето со сè позабрзаните промени во секојдневното живеење во традиционалната култура на просторите на Југославија, забрзаната модернизација, електрификација и индустријализација, процесите на глобализација и речиси коренитите трансформации на културата биле, најверојатно, круцијалниот поттик на југословенските етнолози да започнат да бараат форми за систематско следење, бележење, обработување и картографирање на различни културни појави. Разбирањето на ургентноста за следење и бележење на етнолошките појави на систематски начин проф. Братимир Братаниќ го искажувал на повеќе наврати на различни академски настани. Тој сметал дека за успешно реализирање на научните зафати на етнологијата „неопходно се потребни три основни услови: обилен и детален етнографски материјал, бидејќи никогаш однапред не може да се знае дали некој, на прв поглед безначаен податок ќе има културноисториска вредност, потоа широка временска и просторна основа, бидејќи во тие рамки се случуваат и се реализираат културните случувања, и, најпосле, лесен пристап на излагање на собраниот материјал, а кој би овозможил и постојана контрола на таквото изнесување“ (Petrović 1980: 11). Следејќи ги европските трендови, кои станале сè поизразени во периодот на двете светски војни, врз истражувањето и визуализирањето на народната култура во атласи, на југословенските простори, детерминирачки влијанија, освен од централноевропските земји, имало и од СССР (Брук 1973: 3–18). Познавачите на развојот на етнографското картографирање на југословенските простори, главно, го поврзуваат со развојот на теориско-методолошките концепти во општествените дисциплини, со еволутивниот пристап и особено со културно-историскиот дифузионистички пристап. Во Европа, кон крајот на 50-тите години на ХХ век се објавени првите етнографски атласи (Брук, Токарев 1968: 149–152). Така, во 1957 година бил објавен првиот дел од Етнолошкиот атлас на Шведска, што вклучувал и делови на Финска, а првобитно бил замислен како заеднички атлас на северните скандинавски земји: Данска, Шведска, Норвешка и Финска. На конференција во Линц во 1958 година било договорено да се пристапи кон изработка и издавање на заеднички атлас на земјите на Централна и Југоисточна Европа: Австрија, Чехословачка, Југославија, Германија, Швајцарија и Италија. Словенските земји имале, исто така, иницијатива на Славистичкиот конгрес одржан во Москва во 1958 година да направат заеднички атлас (Petrović 1980: 118). Кон средината на 1957 година било основано Етнолошкото друштво на Југославија, кое ја иницирало идејата за формирање на Комисија за Етнолошки атлас на Југославија. За претседател на Комисијата бил избран д-р Братимир Братаниќ од Загреб, а за членови биле избрани д-р Борис Орел од Љубљана, Рајко Николиќ од Нови Сад и д-р Бранислав Русиќ од Скопје. Комисијата одлучила Центарот за подготвување на Атласот да биде во Етнолошкиот завод на Филозофскиот факултет во Загреб. Советот за научни истражувања на Југославија бил финансиер на овој голем проект, кому подоцна сразмерно му се придружиле и републичките фондови (Русиќ 1961; Ристески 1997: 41). Уште во 1958 година кај неколкумина истакнати членови на Етнолошкото друштво на Југославија се родила идејата за изработување Етнолошки атлас зашто, како што пишува Б. Русиќ подоцна: „сите заедно знаеја дека Југославија претставува и по своето место во Југоисточна Европа и по својот народносен состав една од најпривлечните земји за етнолошки истражувања и, покрај друго, за издавање такви карти на кои ќе бидат со разни знаци означени помалку или повеќе народни појави и предмети, со кои на најуочлив начин ќе се видат еднаквостите или разликите на цело подрачје од Словенечка до Македонија како кај Јужните Словени така и кај несловенските народи, па и кај нивните соседи, и после тие знаци ќе им послужат на етнолозите за продлабочување поедини прашања и изведувања научни заклучоци“ (Русиќ 1966). Веќе во 1960 г. се започнало со работа. Тогаш започнал пилот-проектот за собирање и обработка на етнографска граѓа за пет избрани теми од околу 1600 локалитети од подрачјето на поранешна Југославија. Така биле изработени повеќе пробни прашалници и пробни аналитички карти (на пр. Обредни обиколки со маски – сурати, годишни огнови, облици на јарем, вршидба и орудија за млатење слама, селски собор и сл.; Đaković 2006: 67; Ристески 1997: 42). Б. Русиќ бил составувач на одреден број од овие прашалници за поединечни етнолошки проблеми. Речиси сите прашалници се однесуваат на предмети и појави од народната култура: 1. Фурна за печење леб надвор од куќа; 2. Снабдување со вода; 3. Ограда; 4. Огниште; 5. Вршник; 6. Печки и греење; 7. Добивање на оган; 8. Карактеристична поделба на покуќнината во главните простории; 9. Маса – софра; 10. Легла во куќата и времените станови; 11. Крошна – лулка; 12. Ковчег – касела; 13. Потпирачки, клучалки, катанци; 14. Дибеци (ножен и рачен аван); 15. Садови за пиење вода; 16. Садови и места за држење на водата; 17. Садови за молзење и чување на млекото; 18. Називи и време на оброците во различни делови од денот (Ристески 1997: 96). Во 1963 година во СР Македонија веќе се работело врз пополнување на првите два прашалника: Прашалникот бр. 1 и Прашалникот бр. 2. Според известувањата на Б. Русиќ, најмногу собрани теренски материјали и пополнети прашалници имало од Прилепско и Битолско Поле, Мариово, Железник и Преспа. Одредени резултати имало од селата околу Охрид, Македонски Брод, Кратово и Гевгелија, а малку во Долни Полог, околу Мавровското Езеро, во Река, во близина на градовите Струмица, Делчево, Радовиш, Штип, Пробиштип, Кратово, Крива Паланка и Кавадарци. Во другите делови од СРМ не било дотогаш сработено ништо. Со оглед на околностите и состојбата со стручните кадри од сферата на етнологијата во Југославија, принципот на теренска работа бил замислен да функционира низ мрежа на локални просветни дејци, учители што најдобро ги познаваат мештаните и што ќе можат да ги пополнуваат прашалниците. Русиќ спомнува дека до локалните учители биле дадени препораки од Републичкиот совет за просвета или преку општинските совети за школство за вклучување во работата на Етнолошкиот атлас како „значаен долг спрема својот народ и науката за него, за етнологијата“ (Русиќ 1966). Така, за релативно краток период, во целата СФР Југославија била воспоставена широка мрежа од доброволни соработници, која многу наскоро прераснала во „Работна заедница за Етнолошки атлас“ со околу 1100 соработници, која од 1962 година востановила и свое списание „Глас на Работната заедница за Етнолошки атлас“ (Glas Radne zajednice za Etnološki atlas), што излегувало од печат во периодот од 1962 до 1965 година во 6 броја (Русић 1966). Во текстот „Што се работи врз Етнолошкиот атлас во Македонија“ објавен на 11.3.1966 г. во весникот Нова Македонија, Б. Русиќ како примери за углед на такви теренски соработници ги спомнува Живко Петровски од Конче, Душан Врчакоски од поречка Белица, Аница Петрушева од селото Костурино, Струмичко, Никола Аговски од с. Двориште, Беровско, земјоделците Ѓорѓи Танов од Ума кај Гевгелија и Бранко Јовески од Самоков во Порече и здравствениот работник од Лешок Петре Јовановски (Русиќ 1966). По две години работа врз проучување на пробните прашалници, како успешни, со добри резултати се одбележани истражувањата во Хрватска, Војводина и Македонија. Користејќи ги резултатите од пробните прашалници, Комисијата во Центарот за етнолошка картографија изработила 8 карти за: облиците на дрвениот јарем, начинот на врзување на јаремот за грделот, вршидба – типологизација, средства за млатење жито и други плодови, годишни огнови (време на нивно палење и називи) и обреди со маски (Domaćinović 1970: 251). За развојот на картографскиот пристап во методологијата на етнолошките истражувања во Југославија, Бранко Ѓаковиќ го смета како пресудно влијанието на полскиот славист и етнограф К. Мошињски во триесеттите години на ХХ век врз бардот на хрватската, југословенската и балканската етнологија М. Гаваци, кој, уште во тој период, започнал да собира податоци за изработка на малечки квестионари – прашалници за теренски истражувања (Đaković 2006: 66). Несомнено е дека Гаваци уште тогаш се соочил со потребата од интензивирање, но најважно од сè, од сообразување на еден систематски пристап кон следењето, бележењето, утврдувањето на промените во културата во простор и време, што би овозможил валидна компаративност на собраните материјали и создавање на ареална етнографија. Оттука идејата за изготвување на релативно стандардизирани форми на прашалници – потсетници за теренска работа се сметала за важен чекор кон реализирање на современи етнолошки истражувања. Единствениот близок соработник на М. Гаваци во еден подолг временски период, проф. Братимир Братаниќ, се профилирал како еден од најзначајните заговорници на етнолошката картографија не само во тогашна Југославија туку и на меѓународно ниво (Đaković 2006: 66). Дејноста на проф. Б. Братаниќ била тесно поврзана со тогашните текови во етнологијата на европските земји и иницијативите за создавање етнолошки атласи. Тој уште во 1953 година, во Белгија, учествувал на Заседанието на Меѓународната комисија за народно творештво и традиција, на кое, во таа прилика, била основана Постојана меѓународна комисија за етнолошки атласи. На Меѓународниот конгрес за антропологија и етнологија одржан во Москва во 1964 година, колегите дале многу позитивни и високи оценки за изработените карти. „Оттогаш тој мал пробен Етнолошки атлас стана кај многу народи во Европа пример за углед во работата. Затоа еден одбор од стручњаци предложи Југославија да стане средиште за изработување европски етнолошки атлас и во 1966 година во неа да се одржи Меѓународна конференција за таков атлас“ (Русиќ 1966). На состанокот на Постојаната комисија за атласи и Комисијата за Етнолошки атлас на Југославија одржан во 1966 година во Загреб, на кој присуствувале 36 претставници од 22 земји, било одлучено да се интензивираат активностите врз етнолошките атласи согласно со резолуцијата донесена претходно, со која се поттикнувала заедничката соработка на истражувачите од сите земји, интензивирање на контактите помеѓу нив, редовна размена на информации и редовни состаноци на претставниците на националните комисии (Русиќ 1966). Целите на овој состанок биле да се дефинира што е можно попрецизно изработката на регионалните и националните етнолошки атласи, а тоа да ја олесни работата врз единствениот Европски атлас. Работата врз етнолошките атласи на народите на Европа во овој период покажува уште една тенденција во развитокот на дисциплините, а тоа е јасното фокусирање врз проучување и следење на народната култура на европскиот континент, а не само на популациите надвор од Европа, најчесто нарекувани „примитивни“ (Petrović 1980: 118). Целта на Комисијата била: „координација на работата при составувањето на националните атласи, изработка на општи прашалници со избор на одредени теми од материјалната и од духовната култура, објавување теориски студии“ (Petrović 1980: 116) и создавање единствена етнолошка карта на Југославија, каде што со различни знаци и симболи би биле означени одредени народни, односно етнолошки појави и нивните специфичности, со што можноста за нивно компарирање од Словенија до Македонија би биле поголеми (Русиќ 1966; Ристески 1997: 41–42). Во текстот посветен на работата на проф. Братаниќ и неговата поврзаност со Европскиот етнолошки атлас, проф. Ѓурѓица Петровиќ истакнува дека тој веќе бил доста навлезен во проблематиката на етнолошкото картографирање уште во времето кога работел на својата докторска дисертација за орачките направи, а подоцна веќе имал изработено цел систем за симболичко обележување на различни типови и видови етнолошки предмети, појави и феномени. На Конференцијата Б. Братаниќ ги изложил скиците на своите замисли, кои подоцна биле прифатени и предложени како појдовна основа на картографската работа на етнографскиот атлас, а така започнало и неговото официјално ангажирање во работата на оваа Комисија (Petrović 1980: 116). Идејата на Братаниќ била најпрво „етнолошкиот атлас да се користи како инструмент“ во етнолошките истражувања, кој во основа ги отвора проблемите и истражувачките прашања, а не дава готови одговори. При реализацијата на етнолошките атласи, Братаниќ заговарал: „квалитативно доволно етнолошки материјал, материјал што е погоден за компарација во пошироките простори, материјал што е организирано, систематски и координирано собран, врз основа на стручно утврдени и избрани видови теми и прашања и соодветно избран број на пунктови за истражување“ (Petrović 1980: 117). Во исто време, како универзитетски професор, Б. Братаниќ се залагал своите студенти, идни етнолози, да ги едуцира и оспособи за примена на картографската техника во научни цели со цел картографски да се следат „културните појави распоредени на различен и значаен начин во просторот, што дава големи можности за интерпретација (во прв ред историска), која во целост ќе може да го покаже сегашниот или поранешниот опстанок на културните или етничките групи (...), а интерпретацијата на меѓусебните односи на таквите групации ќе овозможи откривање на латентната динамика, која е вклучена во секоја картографска слика, колку и да се чини дека на прв поглед е статична“ (Bratanić 1959: 11; Đaković 2006: 67). Од 1963 година, Комисијата започнала да ја организира главната работа, така што биле подготвени 4 збирки со 157 тематски цели изразени во огромен број прашања и потпрашања со уводни забелешки и напомени, приспособени за секоја од републиките. Првиот прашалник, изготвен во 1963 г., се состои од 41 тема од материјалната култура (од полјоделство и орудија за орање до ѕидови и внатрешно уредување на домот, од поширокиот контекст на народното градителство). Вториот прашалник бил изготвен во 1965 г. и опфаќал 38 теми (од печки за леб надвор од куќата до машки и женски згорни делови од народната носија). Третиот прашалник, изработен во 1966 г., опфаќал 119 теми (од женски и машки скутини и појаси до несекојдневни начини на склучување договори). Четвртиот, пак, прашалник бил завршен во 1967 г. со 157 теми (започнувајќи со обичаите околу свадба до прашања за старите мерки) (Русиќ 1961; Đaković 2003: 504). Територијата на Југославија била поделена на 105 поголеми, основни квадрати, а секој од нив бил поделен на уште четири помали, дополнителни квадрати. Во секој од поголемите основни квадрати, на приближно еднакво растојание биле избрани по четири населби, а во секој дополнителен квадрат уште по една населба. Така била воспоставена основната и дополнителната мрежа со населби. Бидејќи некои од квадратите на граничните подрачја на државата биле помали, и бројот на избраните населби бил помал. Истото важело и за планинските предели. Сепак, изборот на точките бил таков и толкав подеднакво да ги опфати и претстави и „Југословените“ и малцинствата (Русић 1966). Територијата на СР Македонија била поделена на 25 квадрати со 160 намерно избрани населби на основната и уште 320 села на дополнителната мрежа (Ристески 1997: 42). Во теренската работа, како и во реализацијата на активностите околу Етнолошкиот атлас, до 1961 година биле вклучени и три институции од Македонија: Етнолошкиот музеј во Скопје и народните музеи во Охрид и Титов Велес (Русиќ 1961). Во следните години најмногу материјали се собрани од Прилепско-битолското Поле, Мариово, Железник и Преспа. Била завршена теренската работа и во повеќе села околу Охрид, Македонски Брод, Кратово и Гевгелија, а помалку во пределите Долни Полог, Мавровско, околу Струмица, Делчево, Радовиш, Штип, Пробиштип (Русиќ 1967; Ристески 1997: 43). Уште на востановувачите на Етнолошкиот атлас им било јасно дека проектот што го реализираат е „навистина огромен, комплициран, скап и ги преминува можностите на една генерација“ (Bratanić 1959: 14). Тогашните општествени околности во Македонија, особено по затворањето на студиите по етнологија во учебната 1952/53 година, а подоцна и по смртта на Бранислав Русиќ во август 1971 г., се рефлектирале врз темпото, квалитетот и карактерот на работата на Етнолошкиот атлас. Сепак, дел од институциите што тогаш постоеле и дејствувале во сферата на етнологијата, како Етнолошкиот музеј и Институтот за фолклор „Марко Цепенков“, давале одредена кадровска, институционална и финансиска поддршка за реализација на овој проект. И покрај тоа што во текот на истражувањата не успеавме да дојдеме до соодветни пишани документи и податоци за судбината на работата врз Етнолошкиот атлас во Македоноја по смртта на Б. Русиќ, сепак, од разговори со колеги од музејските институции дознаваме дека професорот Милош Константинов ја презел одговорноста за организирање на работата, особено за теренската работа. Во периодот од 1970 до средината на 1980-тите години, неколкумина етнолози биле вклучени во теренската работа на Етнолошкиот атлас, како: д-р Душко Хр. Константинов, Аница Петрушева, Ангелина Крстева, но и повеќемина запишувачи од терен, како: Марионка Стефанова, Милан Ристески, Борис Павловски, Тодор Митревски, Гоце Инадески, Мирко Кожинковски, Јован Кожинковски, Марија Атанасоска, Тронда Пејовиќ и др. Според усни информации на колегата Боре Неделковски, етнолог во Музејот на Република Северна Македонија, дознаваме дека, од периодот кога со активностите врз Етнолошкиот атлас работел проф. Милош Константинов, во музејската документација се чуваат одреден број пополнети прашалници. Претпоставувам дека тие не се официјално заведени и предадени во Центарот за Етнолошки атлас во Загреб, најверојатно поради тоа што кон крајот на 1980-тите години работата врз Атласот веќе била запоставена. Сепак, останува да се види за каков материјал станува збор, и во идните фази и тој да биде обработен и објавен. Како резултат на долгогодишното систематско теренско следење и запишување, од СР Македонија, во периодот од 1960 година до крајот на 1980-тите години, се пополнети околу 320 прашалника од исто толку населби, што претставува еден од најопсежните и најдеталните етнографски архиви за нашата земја.

Првото стрижење или застрижување во традициската култура во Македонија, како и пошироко во балкански рамки и во рамките на Југоисточна Европа, било важен дел од одот низ животниот циклус на поединецот, но и на заедницата. Во прашалниците подготвени во рамките на Етнолошкиот атлас на СФР Југославија, а во тие рамки и на Етнолошкиот атлас на СР Македонија, на ова прашање му е посветено збирното прашање бр. 125. Прво стрижење со 14 потпрашања со кои се опфатени голем број сегменти на првото стрижење: учесници и протагонисти во обредот, времето на стрижењето (ден во седмицата, период во текот на денот, време во врска со активноста на Месечината, Сонцето и сл.), потоа детали во врска со обредите во текот на стрижењето, со потстриженото дете, со косата, како и со одредени полово-родови аспекти на стрижењето. Обредноста на првото стрижење, освен што е поврзана со обредно-магискиот и религискиот концепт на разбирање и поимање на светот, во себе содржи и силни општествени елементи, посебно во структурирањето и хиерархизацијата на општествените односи, како во рамките на сродничките односи така и во рамките на кумството како посебна општествено-сродничка и духовна категорија. Косата е нераздвоен дел од индивидуалниот идентитет на секој поединец, но и еден од најважните означувачи и показатели на општествените и културните карактеристики на припадниците на една заедница. Од една страна, косата во себе ја носи симболиката и значењето на континуираното, постојаното растење и возобновување, а од друга страна, пак, врз основа на возможните форми на нејзино средување и формирање во фризура, е еден од најзначајните симболички маркери на општествениот статус на поединците во рамките на заедницата. Оттука, првото потстрижување, и на женските и на машките, било дел од востановената обредност во традициската култура што, првенствено, означува нова, но последователна фаза од развојот на секој поединец.